Góry Stołowe

Góry Stołowe (332.48; niem. Heuscheuergebirge, czes. Stolové hory, dawn. Hejšowina) – masyw górski w Sudetach Środkowych, na styku z Sudetami Wschodnimi. Wypiętrzone przed 30 milionami lat są jednymi z nielicznych w Europie gór płytowych. Płyty z górnokredowych piaskowców ciosowych ułożone są poziomo – stąd nazwa gór, bo płaskie jak stół. Zachodnia część Gór Stołowych leży na terenie Republiki Czeskiej i nosi nazwę Wyżyna Broumovska. Północno-zachodni skraj pasma w okolicach Mieroszowa – Gorzeszowa – Krzeszowa – Chełmska – Okrzeszyna nosi nazwę Zaworów. W 1993 na terenie Gór Stołowych utworzono Park Narodowy Gór Stołowych.
Wschodnia część Gór Stołowych wraz ze Szczelińcem Wielkim położona jest w Polsce, w powiecie kłodzkim. Do Polski należy również najbardziej wysunięta na zachód część gór, pasmo Zawory. Środkowa część gór (pasma Broumovské stěny i Adršpašskoteplické skály) należy do Republiki Czeskiej.
Część Gór Stołowych o powierzchni 63 km² leżąca po stronie polskiej objęta jest Parkiem Narodowym Gór Stołowych (PNGS), utworzonym 16 września 1993 na bazie Stołowogórskiego Parku Krajobrazowego (utworzonego w 1981 r.). Na terenie parku znajdują się trzy rezerwaty: udostępnione dla turystów rezerwaty krajobrazowe "Szczeliniec Wielki" i "Błędne Skały" oraz rezerwat torfowiskowy Wielkie Torfowisko Batorowske, planuje się powstanie kolejnych rezerwatów: "Łężyckie Skałki", "Nad Pośną", "Pasterska Góra" i "Rogowa Kopa". Niegdyś w okolicy Borowiny (wsi leżącej niedaleko Polanicy-Zdroju) istniał rezerwat modrzewia – niektóre okazy liczyły sobie 200 lat i 30 m wysokości. Drzewa hodowano m.in. na maszty okrętów. W styczniu 1955 został on przetrzebiony przez wichurę, po czym zlikwidowany.

Ochroną objęta jest również część Gór Stołowych po stronie czeskiej: cały jej teren objęty jest Obszarem Chronionego Krajobrazu (CHKO) Broumovsko zajmującym powierzchnię 410 km². Najcenniejsze obszary CHKO Broumovsko (najbardziej chronione, tzw. strefa pierwsza) to trzy rezerwaty na terenie Skał Adrszpasko-Cieplickich, dwa na północny zachód od miasta Police nad Metują, i Rezerwat Przyrody Broumovskie Ściany. Druga strefa CHKO Broumovsko to głównie łąki i pastwiska, trzecia to obszary uprawne, a czwarta to teren miast i ich okolic.
Historia Gór Stołowych jest ściśle powiązana z historią ziemi kłodzkiej. Przez obszary sąsiadujące z Górami Stołowymi już w starożytności przechodziły szlaki handlowe, wzdłuż których powstawały osady. Pierwsze wzmianki o wsiach w regionie pochodzą z XIV w. Szlaków handlowych strzegły wtedy warowne grody, takie jak Zamek Homole, Náchod, Radków i Ratno. Zaczęły się wtedy wykształcać jednostki, które później określono mianami Państewko Homolskie (Duszniki, Lewin Kłodzki i okoliczne wsie), Broumowszczyzna i Państewko Náchodskie. W XIV w. zaczęto przeprowadzać kolonizację na prawie magdeburskim, w oparciu głównie o miejscową ludność pochodzenia słowiańskiego. Kolonizacja na prawie niemieckim zapoczątkowała proces niemczenia tych ziem, który trwał do końca II wojny światowej.

W I poł. XV w. na ziemię kłodzką spadły najazdy husytów, najbardziej niszczycielskie w latach 1425-1434, kiedy to np. zdobyto i spalono Radków. W 1459 r. król czeski, Jerzy z Podiebradów ustanowił ziemię kłodzką samodzielnym hrabstwem, stała się ona wtedy bazą dla wojsk czeskich, przez co została kilkakrotnie spustoszona i przez ponad sto lat dźwigała się z ruin. Husyci oszczędzali ludność słowiańską, przez co region Gór Stołowych ucierpiał stosunkowo mało. W ponadstuletnim okresie pokoju, pod panowaniem Habsburgów rozwinęło się tu tkactwo, sukiennictwo i papiernictwo, w Kudowie, Polanicy i Dusznikach wybudowano pierwsze obiekty zdrojowe.

W I poł. XVII w. przez Europę przetoczyła się wojna trzydziestoletnia, po której ziemia kłodzka potrzebowała kolejnego wieku na odbudowę. Następnie znów poniosła spore straty w czasie wojen śląskich, po których w 1763 r. została włączona do Prus.

W XIX w. w Górach Stołowych rozpędu nabrał rozwój turystyki, pod koniec wieku zaczęto doprowadzać tam kolej (w 1890 linia z Kłodzka do Polanicy, w 1905 r. przedłużona do Kudowy-Zdroju i w 1903 r. linia ze Ścinawki Średniej do Radkowa).

W czasie II wojny światowej na terenie Gór Stołowych nie prowadzono działań wojennych, teren został włączony do Polski po kapitulacji III Rzeszy, jednak do Kudowy-Zdroju i jej okolic rościli sobie pretensje również Czesi, którzy wkroczyli na terytorium ziemi kłodzkiej, by odebrać ją siłą. Po wojnie na ten obszar przesiedlono Polaków (m.in. z Kresów Wschodnich), wybudowano kilka fabryk, niewielkich wprawdzie, jednak z grup przemysłu uciążliwych dla środowiska (np. huta szkła w Szczytnej, zakłady włókiennicze w Kudowie-Zdroju). Pensjonaty zamieniono na zakładowe ośrodki wczasowe.
Po zmianie ustroju w Polsce w 1989 r. wiele nierentownych zakładów przemysłowych upadło. Obecnie największe znaczenie w regionie mają Zakłady Elektrotechniki Motoryzacyjnej w Dusznikach-Zdroju oraz rozlewnie wody mineralnej w Polanicy i Jeleniowie. Stopniowo polepsza się także infrastruktura turystyczna.
Tereny Gór Stołowych są znakomitym miejscem do uprawiania wspinaczki. Wspinaczkową eksplorację tych terenów rozpoczęli niemieccy wspinacze skalni ok. 1910 i kontynuowali oni tę działalność aż do II wojny światowej. Grupa wspinaczy z saksońskiego klubu wspinaczkowego, zdobyła wszystkie wolno stojące skałki na terenie Szczelińca Wielkiego, Małego oraz większość z obszaru Narożnika, Skalnych Grzybów, Radkowskich Skał i Starego Biwaku. Większość nazw skałek, stosowanych przez wspinaczy w tym rejonie pochodzi z przewodnika wspinaczkowego wydanego w 1936 r. przez niemieckich wspinaczy. Nazwy te nierzadko nie są tożsame z nazwami występującymi w przewodnikach turystycznych, których autorzy mają bardzo mgliste pojęcie o rozmieszczeniu poszczególnych skał i nazywają je często wg własnego uznania.


Północna ściana Szczelińca.Po II wojnie światowej teren ten został zapomniany przez wspinaczy na długie lata. Niemcy z NRD nie mogli tu przyjeżdżać, zaś polscy wspinacze nie mieli tradycji wspinania się w tego rodzaju piaskowcowych formacjach skalnych. Niewielka grupka saksońskich wspinaczy pojawiła się tu dopiero pod koniec lat 60. z Horstem Dievockiem na czele, który znał te tereny jeszcze z dzieciństwa. Grupka ta została jednak szybko przepędzona przez WOP, który podejrzewał wspinaczy niemieckich o jakieś bliżej nieokreślone działania dywersyjno-szpiegowskie. Sam Horst Diele został nawet osadzony czasowo w areszcie i był przez kilka dni przesłuchiwany przez polski kontrwywiad, po czym zakazano mu wjazdu do Polski na długie lata.

Polscy wspinacze – głównie z Łódzkiego Klubu Wysokogórskiego oraz Dolnośląskiego Klubu Wysokogórskiego pojawili się tu dopiero w latach 80. Jednym z inspiratorów polskiej eksploracji tego terenu był Jan Fijałkowski z Łodzi, który poznał przypadkiem w Skałkach Saksońskich Horsta Dievocka, a ten podarował mu stary niemiecki przewodnik wspinaczkowy po Górach Stołowych. Sam Horst mógł ponownie zacząć się wspinać w tym terenie dopiero po upadku muru berlińskiego. Najbardziej intensywna eksploracja tego terenu wspinaczkowego miała miejsce w pierwszej połowie lat 90.

Od 1997 r. wspinaczka w rejonie Szczelińca Wielkiego jest obłożona licznymi restrykcjami przez zarząd Parku Narodowego Gór Stołowych. Obecnie obowiązuje zakaz wspinania się na wolno stojące skałki na szczycie masywu Szczelińca i dozwolone jest tylko wspinanie się po dolnych ścianach masywu. Jednak nawet dostęp do dolnych ścian jest obłożony limitem 150 przejść rocznie. Ponadto wolno się wspinać w rejonach: Filary Skalne, Radkowskie Skały, Narożnik (szczyt), Kopa Śmierci, Stary Biwak. Wejście na ściany jest dozwolone tylko dla wspinaczy posiadających co najmniej stopień taternika kandydata oraz wymaga wpisania się do książki wyjść, dostępnej w chatce Łódzkiego Klubu Wysokogórskiego znajdującego się w położonej nieopodal wsi o nazwie Pasterka. Od 2005 r. wprowadzono obowiązek wykupywania od Parku Narodowego stosownego zezwolenia.

Po stronie czeskiej aby móc się wspinać, trzeba być zarejestrowanym w ČHS lub w organizacjach członkowskich UIAA, wspinać można się wyłącznie w wyznaczonych obszarach lub pod nadzorem instruktora wspinaczki, w niektórych rejonach wspinaczka jest zabroniona. Do najbardziej znanych terenów wspinaczkowych po czeskiej stronie zaliczają się Broumovské stěny, Adršpašsko-teplické skály i Wzniesienie Ostaša.

W całym rejonie, zarówno po czeskiej jak i polskiej stronie zabronione jest stosowanie metalowego sprzętu asekuracyjnego (zamiast tego stosuje się tzw. węzełki) i wspinania się po mokrej skale. Obie zasady wynikają z faktu, że piaskowiec jest bardzo kruchą skałą, której wytrzymałość mechaniczna bardzo spada, gdy skała jest nasycona wilgocią.